پیش نیاز غیرضروری: مدت ها قبل، در گروه کتاب "مکتب در فرآیند تکامل" را معرفی کرده بودم و در آن از دو نگاه کلامی و تاریخی در نقد حدیث صحبت کرده بودم. البته باید توجه نمود که آنچه در آن باب گفته شد بیشتر مربوط به احادیث اعتقادی است. در واقع در باب این احادیث می توان دو رویکرد کلی را در نظر گرفت، یکی آنکه ابتدا ساختارها و شالوده های کلامی را جمع و جور کنیم و بنای اعتقادی خود را بسازیم (این خود، یک فرآیند تکاملی در طول تاریخ است)، حال با این عینک به احادیث نگاه بیندازیم و آنچه را که با این شالوده می سازد موید اعتقادات ببینیم و هرچه نمی سازد را حتی الامکان توجیه نماییم و به این سمت سوق دهیم، اگر هم نشد احتمالا باید آن را حذف نمود. رویکرد دوم آن است که سیر تکامل اعتقادات را در بستری کاملا تاریخی بررسی کنیم و بزنگاه های جعل اعتقادات و تفسیرهای نو از دین را شناسایی نماییم و متوجه شویم که فرضا این نوع نگاه به فلان موضوع، در قرن سه هجری تاسیس شده است در نتیجه هر حدیثی که با همچین نگاهی به ما می رسد جعلی خواهد بود و نمی تواند از امام معصوم باشد. در معرفی آن کتاب هم گفتم که این نوع نگاه تازگی دارد و پس از آشنایی محققان با روش های غربی ها به دست آمده است. به علاوه اینکه طرفداران کمی هم دارد (علتش همان تازگی است و کم کم دارد جای خود را در جامعه ی علمی باز می کند). سید حسین مدرسی طباطبایی استاد دانشگاه پرینستون از مبلغان نگاه دوم است. توصیه می کنم دوستانی که می خواهند دنیای متفاوت نگاه به احادیث و تاریخ شیعه را ملاحظه نمایند حتما این کتاب را بخوانند. "مکتب در فرآبند تکامل" از پرفروش ترین کتاب های این حوزه بوده است.
پیش نیاز ضروری: احادیث و به طور کلی سنت یکی از مهم ترین منابع دینی در اسلام است. اما از آن جا که در طول تاریخ از گزند تحریفات و اضافات مصون نبوده علمای مختلف راه های گوناگونی را برای شناخت سره از ناسره ابداع کرده و به کار برده اند. از حدود 200 سال پیش، که غربیان (یا اصطلاحا شرق شناسان) نیز در این عرصه گام نهاند تحقیقات در این میدان گسترش بیشتری یافت (طولی و عمقی). هرچند که علمای ما تا چندی پیش اهمیتی برای تحقیقات شرق شناسی قائل نبودند (و کماکان نیز نیستند) اما دامنه ی کاری و اثرگذاری این تحقیقات به جایی رسیده است که کم کم مجبورند که به آن حوزه ها توجه بیشتری نمایند. مهم ترین نکته در پژوهش های حدیثی یافتن وثاقت یا مطمئن بودن منابع نقلی است. حدود صد و بیست سال پیش گلدتسیهر آلمانی (Ignac Goldzher 1850-1921) با بیان این که در قرون اولیه ی اسلامی به دلیل محدودیت های حکومتی و عادات اجتماع، بیشترِ علما به نقلِ شفاهیِ احادیث می پرداختند، جوامع حدیثی را که اکثرا از قرن سه به بعد در دنیای اسلام نوشته شده، عمدتا غیرقابل اطمینان و تحریف شده می داند. این مسئله اِشکال بزرگی را در اسلام و احکام آن وارد می کرد. تا مدت ها این نظریه بر جوامع علمی غربی حاکم بود و هنوز هم برخی بر آن استوارند. اما در میان خود شرق شناسان نیز کسانی بودند که این نظریه را تمام و کمال قبول نکردند، گل سرسبد آن ها فواد سزگین (Fuat Sezgin) بود که با انتشار کتاب "تاریخ نگارش های عربی" انقلابی در این زمینه ایجاد کرد و کتاب او به عنوان یک کتاب مرجع دایره المعارف گونه همچنان در تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می گیرد.
یک- یکی از نقص هایی که بر بیشتر تحقیقات غربی ها در باب اسلام وجود دارد آن است که منابع آن ها اکثرا منابع اهل سنت است (علت این نقص شاید بیشتر به ما برگردد که تنوانسته ایم شیعه را به جهانیان معرفی کنیم، خدا را شکر جدیدا این فضا کمی عوض شده است. کار به جایی رسیده که چندی پیش به همت دانشنمد تاریخ و حدیث شناس، دکتر حسن انصاری مجله ای به نام Shii Studies Review در انتشارات معروف بریل (Brill) اعلام موجودیت کرده و قریب به انتشار است، زمانی می تواند یک مجله شروع به کار کند که مقدار مقالات در حوزه ی کاری آن به قدری باشد که فرضا بتواند به صورت متوالی یک شماره در ماه یا فصل منتشر کند). در شیعه به دلیل تاکید امامان بر نگارش متون، قضیه کمی متفاوت است و ادعای علمای شیعه آن است که مکتوبات شیعی از همان زمان ائمه و حتی در دوران پیامبر هم وجود داشته و برخی از آن ها به دست گردآوردندگان مجامع حدیثی در قرن سوم نیز رسیده بوده است. متاسفانه تابه حال (قبل از انتشار کتاب مورد معرفی) در این زمینه تحقیق جامع و کاملی با این وسعت شکل نگرفته بود. دکتر مدرسی با درک این مسئله دست به کاری زده است که امروزه وقتی آن را می خوانیم نمی توانیم باور کنیم که فردی بدون دسترسی به نرم افزارها و دست آویزهای کامپیوتری بتواند همچین کتابی را بنویسد (مدرسی شروع کار خود را مدت ها قبل آغاز کرده بوده است و در آن زمان این ادوات همه گیر نشده بود، هرچند که امروزه همه گیر شدن این ابزارها نیز دردی را میان دانشمندان کشور ما دوا نکرده و تحقیقات، حالت آبکی به خودش گرفته، نویسنده تا به موضوع مسلط نباشد و متدولوژی مشخصی نداشته باشد نمی توان یک تحقیق جون و آبدار را ارایه دهند، هر چه قدر هم که منابع و متون را به همت جست و جوهای دقیق کامپیوتری در اختیار داشته باشد-بگذریم).
دو- کتاب "میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری" کوششی است برای یافتن مکتوبات از دست رفته ی شیعه، قبل از گرآوری مجامع حدیثی بزرگ. این کتاب در واقع دایره المعارف مکتوبات شیعه است که براساس نام مولف تدوین شده است. تا کنون فقط جلد اول آن منتشر شده است. این کتاب اولین بار در سال 2003 و با نام Tradition and Survival: A Bibliographical Literature Survey of Early Shi'ite منتشر شد. میراث مکتوب شیعه در واقع ترجمه ای از کتاب مذکور است که توسط سید علی قرائی (مترجم قرآن به زبان انگلیسی که یکی از بهترین و پرفروش ترین ترجمه های قرآن را دارد) و رسول جعفریان (مورخ معروف) ترجمه شده است. چاپ اول این کتاب با اصلاحات و اضافات در سال 1386 توسط نشر مورخ انتشار یافته است. البته شمارگان چاپ آن 1500 نسخه بیشتر نبوده است و من از زمانی که مکتب در فرآیند تکامل را خواندم به دنبال این کتاب بودم و -به قول مشهدی ها- از آخر، به همت دوست شفیقِ کتاب دوستم، امین حق پرست آن را پیدا کردم.
سه- میراث مکتوب شیعه در سه بخش تدوین شده که بر حسب نام مولفان نگارش یافته است، جز آن که دو فصل اول براساس تاریخ وفات (قطعی یا تقریبی) مولفان است.
بخش اول: امام علی بن ابیطالب و نزدیکانش (Ali and His Personal Associates): روش کلی کتاب آن است که در هر بخش ایتدا زندگی نامه ی کوتاهی مشتمل بر اسامی و کنیه ها و سال تولد و وفات نویسنده ها و نکات مهم در زندگی آن فرد آورده می شود (نکات بدیع و انتقادی بسیاری مخصوصا در مورد سال های زندگی و تولد و وفات مولفان در این بخش آمده است)؛ سپس مهم ترین منابع جهت مراجعه ی محققان برای یافتن مطالب بیشتر در مورد فرد مورد بررسی آورده می شود. پس از آن نام کتاب های مولف ذیل شماره های آن آورده می شود و در مورد آن کتاب و موضوع آن و حتی الامکان آخرین مورد مشاهده ی آن توسط علمای متاخرتر بحث می شود. سپس مولف تا جایی که توانسته است آدرس احادیث نقل شده از آن کتاب ها را که در مجامع حدیثی آمده است فهرست می کند. در واقع او با این کار کارستان توانسته است بسیاری از کتاب های متقدم شیعی را بازسازی نماید. بخش اول به مولفات هفت فرد می پردازد: علی بن ابیطالب (علیه السلام)، فاطمه ی زهرا (سلام الله علیها)، ابورافع (خادم پیامبر، که بسیاری از منابع اطلاعاتی مربوط به زندگی پیامبر و ائمه مربوط به او و خاندانش است)، ابن ابی رافع (فرزند مولف قبلی)، ربیعه بن سُمَیع، علی زین العابدین و محمد الباقر (علیهم السلام).
بخش دوم: تشیع کوفی در دوران اموی (Kufan Shı ‘ism in the Umayyad Period): با مقدمه ای در مورد این فصل آغاز می شود که موضوع آن نگاهی کوتاه به تاریخ شکل گیری تاریخی شیعه در کوفه است. در این بخش نام سیزده تن از مولفان به چشم می خورد (میثم تمار، حارث اَعوَر، اصبغ بن نُباته، کمیل بن زیاد، زید بن وهب، سُلیم بن قیس هلالی - مدرسی معتقد است همچین فردی اصلا وجود خارجی ندارد، کتاب این فرد کهن ترین کتاب شیعی است که تا کنون باقی مانده، مدرسی این کتاب را برساخته ی شیعیان مخالف حکومت اموی می داند-، جابر جُعفی، ابن ابی یَعفور، سالم بن ابی حفصه، ابان بن تَغلب، ابوعبیده حذّاء، سعد الاسکاف و ابوالجارود).
بخش سوم: دوران سرکوب شیعه 198-136 هجری (The Period of Persecution): نام 234 مولف در این دوره آمده، کتاب هایشان بازسازی شده و مورد نقد قرار گرفته است (از مهمترین آن ها می توان این موارد را نام برد: هشام بن الحکم، ابوبصیر، زُراره بن اَعیُن مُفَضَّل جُعفی، محمد بن مسلم ثقفی طحّان و . . .). نکته ی مهم دیگری که در این کتاب به چشم می خورد آن است که مدرسی طبابایی صرفا به دنبال بازسازی منابع نبوده بلکه هر منبع را نقد کرده و جعلی یا غیرجعلی بودن آن را مورد بررسی قرار داده است (به این معنا که برساخته ی مردم است یا نقل شده از ائمه).
چهار- میراث مکتوب شیعه فرهنگنامه ای از مولفان شیعی است که می تواند به عنوان یک منبع تحقیقی مرجع جهت مراجعات پژوهشگران برای دستیابی به قدیمی ترین متون شیعی مورد استفاده قرار گیرد. این کتاب حقا یکی از شاهکارهای مطالعات حدیثی است که متاسفانه درکشور ما توجه کمی به آن شده است (علت این بی توجهی را در پیش نیاز ضروری ذکر کردم).
