همیشه در خوندن حافظ دچار این مشکل میشم که نمیتونم ارتباط منطقی بین ابیات برقرار کنم و خط کلی یک غزل رو نمیتونم استنباط کنم.
در مورد این غزل کمی فکر کردم و کمی هم خوندم. برداشت من اینه که حافظ طرحی توی ذهنش بوده و برای پیاده سازی طرح از تعلیق استفاده کرده و همینطور که در ادامه میگم داستان رو از آخر شروع کرده.
حدس من از طرح اولیه اینه.
حافظ در حال قدم زدن در ساحل است. این ساحل نقطه جدایی و افتراق است. جایی که در پشت سر سبکباری و امنیت است و در پیش رو مسیری ناشناخته. گوش شنوای حافظ صدای جرس را می شنود که او را به حرکت در این مسیر ناشناخته دعوت می کند. صدای بیرونی هم از گلوی پیر مغان او را به این کار ظاهرا عجیب تشویق می کند. حافظ از مجموع این صداها و تخمینی که از مسیر دارد پا در دریای ناشناخته میگذارد. پس از طی مسافتی، شب تاریک و بیم موج و گردابی چنان هایل، مشکل ها در راه او ایجاد می کنند.
فردا صبح در آرامش پس از طوفان در یک ایستگاه بین راهی سرخوشانه از مسیری که طی کرده در حالیکه می گوید الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها، خاطرات سفرش را تعریف می کند.
در انتها هم دست بر زانو میگذارد تا دوباره راه بیافتد و شعار ادامه ی سفرش را مرور می کند: متی ما تلق من تهوی، دع الدنیا و اهملها.
بعضی داستانها خواننده رو شگفت زده میکنه و اصلا این اصل غافلگیری یکی از تکنیکهای مهم در نویسندگیه. این اصل بسیار هم جذابه و نقطه قوت غالب داستان های امروزیه. اما بعضی دیگه از داستانها که عموما داستان های کهن هستن آنچنان بر پایه غافلگیری استوار نمیشن. خواننده هم البته به دنبال غافلگیری در این داستانها نیست. این داستانها همانطور روایت می شوند که روح عمومی جوامع می پسندیده و همونطور هم تموم میشن که مطلوب این روح جمعی باشه. نقطه قوت این داستانها ظرایفیست که در جای جای این ماجراها آشکار و مستتره. این روایتها معمولا لایه های فراوانی دارن و هرکس به قدر کاسه ی فهمش از اونها سیراب میشه.
شاکونتالا نمایشنامه ای است که توسط کالیداس نویسنده ی هندی در قرن پنجم میلادی نوشته شده. داستان ماجرای پادشاهیست که عاشق زیبارویی از دل جنگل می شه، او رو از دست می ده و دوباره بدست می آره. لایه اول داستان بسیار ساده و قابل پیش بینیه اما لایه های پنهان و ظرایف این نمایشنامه همچون گوته ای را بر اون میداره که لقب گل سرسبد ادبیات جهان رو به این نمایشنامه بده و اشکهای بزرگی از سرزمین خودمان را بهنگام تعریف و تحلیل ماجرای شاکونتالا جاری میکنه.
شاکونتالا تحفه ای از سرزمین افسانه ها و الهه های هندوستانه که خوندن اون با نگاه شناخت شناسی نکات جالبی رو به غیر ادیبی همچون من تقدیم کرد. این کتاب با ترجمه شیرین ایندو شیکهر هم اکنون توسط انتشارات امیرکبیر در ۱۷۲ صفحه و به قیمت حوالی ۷۰۰۰ تومان در دسترس است.
دوبیت شعر هست از امام علی بن ابی طالب در باره فواید سفر: تغرّب عن الاوطان فی طلب العلی/ فسافر ففی الاسفار خمس فواید/ تفرّج هم و اکتساب معیشة/ و علم و آداب و صحبة ماجد. یعنی سفر باعث گشایش اندوه و کسب روزی و علم و ادب و همنشینی با بزرگواران می شود. ازینها گذشته سفر فرصتی ست برای مطالعه و سر زدن به کتابفروشی ها در شهرهای مختلف و خریدن احیانا کتابهای چاپ قدیم تر با قیمت مناسب تر.
در یک سفر چند روزه سری به یک کتابفروشی زدم. سه عنوان کتاب دیدم که برای علاقه مندان بطور مختصر معرفی میکنم. اول سفرنامه ناصر خسرو. اثر ناصرخسرو قبادیانی به تصحیح محمد دبیرسیاقی انتشارات زوار. کتاب ارزشمندی ست. سفرنامه ناصر خسرو شاعر اسماعیلی ست که پس از انتباه از عالم غفلت به سوی مکه راهی می شود و شهرهای مختلفی را با پای پیاده سیاحت می کند و شرحی از وقایع می نگارد که خواندنی ست. فرهنگ گذشته اصولا کل نگر است و به جزییات بهای چندانی داده نمیشود. از این نظر سفرنامه اثری ست ارزشمند حاوی اطلاعات مهم از گذشته این سرزمین. و همسایگان آن. در انتهای کتاب نقشه مصور مسیر ناصرخسرو پیوست کتاب شده که جالب می نماید.
دیگری کتاب "بوسه بر خاک پی حیدر" بحثی در ایمان و آرمان فردوسی با نقد نظریات برخی شاهنامه پژوهان معاصر. اثر حجت الاسلام علی ابوالحسنی(منذر). به شخصه برایم جالب بود پرداختن فردی از سلک روحانیت به شاهنامه که مشحون ست از داستانهای باستانی ایران. نویسنده در این کتاب بیشتر آراء مربوط به فردوسی را طرح و نقد کرده است. نقدی منصفانه و نظری عالمانه. کتاب را پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با قیمت 20000 تومان به بازار نشر فرستاده است. نام کتاب از این بیت فردوسی گرفته شده است: بر این زادم و هم بر این بگذرم. چنان دان که خاک پی حیدرم.
سالها پیش مرحوم فروزانفر کتاب"فیه ما فیه" مولوی را چاپ کرد. چند سالی است که این کتاب به همراه برخی نویافته ها توسط مولوی شناس برجسته معاصر توفیق ه سبحانی دوباره به همت انتشارات پارسه چاپ شده به قیمت 200000ریال. این چاپ به طور حتم بر چاپ پیشین برتری دارد. یکی به دلیل تسلط سبحانی به حیطه مولوی شناسی و دیگری استفاده او از نسخه های تازه یافته. دوستانی که مایلند فیه ما فیه را بخوانند می توانند از هر کدام از این چاپ ها بهرن یاب شوند و از دریچه ای غیر از مثنوی و غزلیات با بارقه های روحانی مولانا روبرو شوند.
امین حق پرست
پیشتر در این وبلاگ مطلبی بیان شد که هرکه بخواهد با زندگی و احوالات مولوی آشنا شود یکی از بهترین کتابها کتاب قمار عاشقانه است. براستی شاید هیچکس در عمر خود باندازه عبد الکریم سروش مثنوی را نکاویده باشد و با آن دمخور نبوده باشد. البته نمیدانم تا چه حد به افقهای متعالی این کتاب نزدیک شده و این قضاوتی است که در حد فهم و ادراک بنده و امثال بنده نیست. بهر حال یکی از بهترین توصیفات از حالات روحی و آشنایی شمس و مولوی در این مجموعه سخنرانی ها انجام گرفته است. اما برای شناختن مولوی و تحول روحی اش و زندگانی شورانگیزش باید شمس را شناخت. پیشتر از چاپ مقالات شمس زندگی این عارف ناشناخته در هاله ای از ابهام پوشیده بود. سختی کار چاپ مقالات شمس به حدی بود که حتی بدیع الزمان فروزانفر که می خواست تمام آثار مربوط به حوزه زیستی مولوی را تصحیح کند از انجام آن تن زد. مقالات شمس سلسله گفتارهای اوست در قونیه برای مریدان مولانا و حلقه او. و چون کتاب حالت گفتار نوشت دارد یعنی مجموعه یادداشتهای مستمعان است اختلاف نسخه های اصل کتاب فراوان است و همین کار تصحیح و نشر کتاب را سخت میکند. خوشبختانه به همت دکتر محمد علی موحد، دانشی مردی از خطه آذربایجان مقالات شمس چاپ شد و به خوبی چاپ شد. این کتاب را خوارزمی چاپ کرده و علاقمندان میتوانند تهیه کنند. اما موحد به چاپ مقالات بسنده نکرد. زندگی شمس را در کتابی به نام "شمس تبریزی " به رشته تحریر در آورد. کتاب را ابتدا طرح نو چاپید و سپس نشر نو با اندکی اضافات. موحد در این کتاب با استفاده از اطلاعات تاریخی پیرامونی و همچنین مقالات شمس سناریوی زندگانی شمس را به تصویر کشیده و با دخالت دادن مایه های خیال تا آنجا که به اصل مطلب زیانی نزند شمس را دوباره زنده کرده است گویی که با ما می زیسته و همه ما ازو خاطراتی خوش داریم. کم پیش می آید کتابی را دوبار بخوانم وای این کتاب را دوبار خوانده ام و قصد دارم باز هم بخوانم. این کتاب کلاسی است برای کسی که می خواهد بیوگرافی نویسی و شرح حال نویسی را بیاموزد. تحفه ایست نادر که کمتر میتوان سراغش را در کتاب های مشابه دید.
البته من این کتاب را آزموده ام. دوستی کتاب را نزد من دید و پرسید چه میخوانی؟ کتاب را به او دادم. با خواندن صفحاتی چنان مجذوب شد که با وجود این که کنکور داشت کتاب را زمین نگذاشت و خواند. الغرض برای شناخت مولانا باید شمس را شناخت و اینک بخت با ما یارست چرا که به مدد اثر ارزشمند محمد علی موحد میتوانیم شمس را زنده تر و بهتر از مولانا دریابیم.
برای علاقه مندانی که مایلند متن اصلی کلیله و دمنه را مطالعه کنند دو چاپ معتبر این کتاب را معرفی میکنم. البته بازنویسی‌هایی هم از این کتاب انجام گرفته ولی من هیچکدام را ندیده ام و نمی توانم راجع به آن توضیحی بدهم. اگر منظور اطلاع از مفاهیم کتاب باشد شاید بازنویسی‌ها بهتر باشد ولی اگر نثر کتاب هم مهم باشد باید به این دو چاپی که عرض میکنم مراجعه بشود.
اول کلیله و دمنه چاپ علامه حسن‌زاده است. نمیدانم چاپ اول کتاب در چه سالی منتشر شده ولی دو انتشارات این کتاب را منتشر کرده‌اند. اول انتشارات امیرکبیر و سپس بوستان کتاب قم. چاپ بوستان کتاب قدری شکیل‌تر و خوش‌چاپ‌تر است و لی هیچکدام بدون غلطهای چاپی نیستند. علامه بر سر این کتاب بسیار زحمت کشیده و سالیانی از ایام جوانی را بر ای آن صرف کرده است. همین که فردی با توانایی و اشتغالات علمی اینچنینی به کلیله می‌پردازد نشان میدهد این کتاب شایسته توجه است.
چاپ دوم چاپ کلیله و دمنه است که به کوشش مجتبی مینوی انجام گرفته و دانشگاه تهران پیش از انقلاب آن‌را چاپ کرده و پس از آن هم بارها بصورت افست چاپ شده است. معروف است که مینوی پس انتشار کتاب گفته است هرکه از این کتاب اشکالی بگیرد جایزه خواهد داشت. البته گرفتند و مقالاتی هم چاپ شد. ولی به هیچ وجه از ارزش و اهمیت چاپ مینوی کم نشد و این چاپ هنوز هم نماینده یک کار درجه یک تحقیقی است.
برای آشنایی با روش کار مینوی و علامه حسن‌زاده می‌توانید مقدمه این کتابها را ببینید. هردو کتاب تا حدی شرح ابیات و کلمات دارد که کار خواندن کتاب را راحت‌تر میکند. به هر حال هر دو این چاپ ها مفید و تحقیقی اند و برای مطالعه خوب این کتاب بهتر است از هردو استفاده شود. چاپ علامه افزوده‌ای هم دارد. یعنی دو باب که در کلیله‌های عربی هست و در کلیله فارسی نیست به سبک قدیم ترجمه کرده است.
چندی پیش باید برای یک امتحان کتابی را می خواندم به نام "شاهنامه از دستنویس تا متن" هر چند که بعد این کتاب از فهرست منابع آن آزمون حذف شد اما از خواندنش پشیمان نشدم و اگر حال و فرصتی دست دهد دوباره میخوانمش. نویسنده کتاب جلال خالقی مطلق است. معروف است که فردوسی سیسال بر سر سرایش شاهنامه عمر گذاشت و خالقی مطلق در تلاشی چهل ساله متن شاهنامه را از میان انبوهی نسخه های خطی ویرایش کرد. در باب این ویرایش می توانید مطالب خوبی را در اینترنت ببینید. امروز که دوباره کتاب را ورق می زدم دیدم در برخی جاها خالقی از موضوع اصلی کتاب خارج شده و درباب اهمیت شاهنامه بحث کرده است. برخی از جملات او را می آورم : "شاهنامه از نظر فصاحت بیان و ایجاز و توازن بین لفظ و معنی در ردیف بهترین نمونه های شعر فارسی است و از نظر هنر داستان سرایی داستان هایی چند از آن در ردیف شاهکارهای ادبیات فارسی و جهان است و در ایران هیج اثر ادبی را نمی شناسیم که در میان توده های مردم تا حد داستانهای شاهنامه نفوذ کرده باشد. شاهنامه فرهنگ اخلاق و سلوک ایرانیست شعار اخلاقی شاهنامه عفت در پندار و رفتار و گفتارست و از بزرگترین آموزشهای آن طرز سلوک و رفتار با خویش و بیگانه و دوست و دشمنست. اهمیت ملی این اثر یکی در این است که افتخارات گذشته و حماسه نیاکان مردم این سرزمین را حفظ کرده است دودیگر در اینکه نگذاشت تا زبان فارسی که در عهد او هنوز نوزادی بیش نبود مانند بسیاری از زبان های شرق نزدیک طعمه زبان عربی گردد و سدیگر در اینکه از راه این زبان مقدار زیادی از شیوه تفکر ،حکمت و جهان بینی ایرانی حفظ و منتقل گردیده است"1.
1- شاهنامه از دستنویس تا متن انتشارات میراث مکتوب 1390، صفحات 221 و 222