نهج البلاغه کتابی است که امروزه با نام شیعه پیوند خورده است. شاید سید رضی (359-406 ه.ق.) زمانی که به گردآوری این کتاب مشغول بود فکر نمی کرد که کتابش به کتابی بدل شود که امروزه بتوان مانیفست شیعه را در آن جست و جو کرد. در مورد شیعه و شیعیان تعریف های گوناگونی انجام گرفته است. به نظر من بهترین تعریف همان سخنی است که بزرگان و علمای قدیم گفته اند (اما امروزه ظاهرا استحاله ای صورت گرفته و برداشت امروزیان از شیعه با برداشت علمای سبق در عمل تفاوت کرده است: رجوع کنید به کتاب مکتب در فرآیند تکامل که معرفی آن در پکپا آرشیو شده است): شیعه کسی است که هر زمان اختلافی در رای پیامبر به وجود آمد به حرف علی رجوع کند و آنگاه که میان سخن علی اختلافی به میان آمد به گفتار جعفر بن محمد (امام صادق) تکیه کند. در هر حال معروف ترین کتابی که از سخنان منسوب به علی بن ابیطالب تا به امروز باقی مانده همین نهج البلاغه است. در نتیجه برای هر شیعه خواندن این کتاب شاید از ضروریات باشد (البته بعد از قرآن که از ضروریات مسلمانی است).
مهم بودنِ کتاب نهج البلاغه در طول تاریخ باعث شده است که کتب گوناگونی در شرح و معرفی این اثر توسط افراد گوناگون با دیدگاه های مختلف نوشته شود. اما برای جوان امروزی کار کردن با کتب قدیمیُ التالیف کمی مشکل است. خواننده ی امروزی به دنبال یک کتاب کلاسه بندی شده و موضوعی است که لقمه را یک راست بگذارد در دهانش و آن را هضم کند. هضم کردن متن های قدیمی مخصوصا متون مذهبی امروزه کمی مشکل شده است. علت هم آن است که آنزیم های مناسب برای این مسئله در ما تقریبا از بین رفته است. در پزشکی برای کسانی که به دلیل نبود آنزیم لاکتاز نمی توانند شیر بخورند ( و لاکتوز آن را نمی توانند هضم کنند) توصیه می شود که از فرآورده های جایگزین استفاده کنند تا کم کم موجودات جایگزین ساخته شوند و بتواند کاری همانند آنزیم لاکتاز در بدن انجام گیرد، مثلا ماست. برای هضم کردن متونی مثل نهج البلاغه هم در کسانی که نهج البلاغاز در بدنشان تولید نمی شود نیاز داریم که از مصارف جایگزین استفاده کنیم. امروز می خواهم یکی از بهترین مکمل های دیده شده را در این زمینه تجویز کنم (البته اگر بعد از این تجویز نیایند و نگویند که مجوز تجویز داشتم یا نه-بهتر بود میگفتم توصیه کنم).
شهید مرتضی مطهری از محققانی بود که دامنه ی تحقیقاتش در حوزه ی مطالعات اسلامی بسیار گسترده بود و اگر نیم نگاهی به کتب او بیندازیم از مسائل اقتصادی تا فلسفی، اخلاقی، اعتقادات، احکام و مسائل سیاسی و فرهنگی روز را می توانیم در آن ها پیدا کنیم. در این میان به هر حال طبیعی است که تحقیقات ایشان در برخی زمینه ها قوی تر و در برخی ضعیف تر باشد. برخی کتاب هایش متقن تر و برخی کم مایه تر. اما به هر حال تلاش های او به عنوان یکی محقق به روز، کاملا مفید و قابل استفاده بوده و هم اکنون نیز هست. در میان کتب مطهری برخی از کتاب ها فایل های پیاده شده ی سخنرانی های ایشان است که بعد از شهادتشان چاپ شده و برخی هم قبل از آن. گروهی دیگر نیز کتاب هایی است که ایشان به قلم خود نوشتند و مطمئنا کتاب هایی که به قلم خودشان نوشته شده -چون زمان فکر کردن و جرح و تعدیل در آن وجود دارد و امکان مراجعه به منابع و تصحیح و ویرایش برای نویسنده هموار است- کتاب هایی پرمایه تر و دقیق تر از آب در آمده است.
"سیری در نهج البلاغه" یکی از کتاب های ناب مرتضی مطهری است که متن آن حاصل قلم خود ایشان است و کتابی بسیار بسیار سودمند برای آشنایی با متن نهج البلاغه است. در این کتاب علاوه بر یک آشنایی کلی با کتاب نهج البلاغه برخی موضوعات مهم این کتاب نیز به بحث و معرفی گذاشته شده است. از این قبیل می توان به بحث ذات و صفات خداوند در نهج البلاغه، مقایسه و داوری میان نهج البلاغه و اندیشه های کلامی و فلسفی، سلوک و عبادت، چهره ی عبادت و عبّاد در نهج البلاغه، حکومت و عدالت، اعتراف به حقوق مردم (حکمران امانتدار است نه مالک!)، اهل بیت و خلافت، انتقاد از خلفا، موعظه و حکمت، تقوا مصونیت است نه محدودیت (تذکر: این جمله آن زمان این قدرکلیشه و زننده نبوده)، زهد اسلامی و رهبانیت مسیحی، دنیا و دنیاپرستی، رابطه ی انسان و جهان، خودزیانی و خودفراموشی و . . ..
در مقدمه ی کتاب متنی با عنوان "آشنایی من با نهج البلاغه" آمده است که حکایت همنشین شدن مطهری را با این کتاب بیان می کند و نکات زیبایی در آن عنوان شده است:
شاید برایتان پیش آمده باشد - و اگر هم پیش نیامده مى توانید آنچه را مى خواهم بگویم در ذهن خود مجسم سازید - که سالها با فردى در یک کوى و محله زندگى مى کنید، لا اقل روزى یک بار او را مى بینید و طبق عرف و عادت سلام و تعارفى مى کنید و رد مى شوید , روزها و ماهها و سالها به همین منوال مى گذرد .تا آنکه تصادفى رخ مى دهد و چند جلسه با او مى نشینید و از نزدیک با افکار و اندیشه ها و گرایشها و احساسات و عواطف او آشنا مى شوید , با کمال تعجب احساس مى کنید که هرگز نمى توانسته اید او را آنچنانکه هست حدس بزنید و پیش بینى کنید از آن به بعد چهره او در نظر شما عوض مى شود، حتى قیافه اش در چشم شما طور دیگر مى نماید، عمق و معنى و احترام دیگرى در قلب شما پیدا مى کند، شخصیتش از پشت پرده شخصش متجلى مى گردد، گوئى شخص دیگرى است غیر آنکه سالها او را مى دیده اید احساس مى کنید دنیاى جدیدى کشف کرده اید .برخورد من با نهج البلاغه چنین برخوردى بود . . .
مطهری بیان می کند که در دوران طلبگی و پس از آن همیشه با نهج البلاغه آشنا بوده و شاید گاه آن را می خوانده اما هیچ زمان ارزش آن را درک نکرده:
تا آنکه در تابستان سال هزار و سیصد و بیست پس از پنج سال که در قم اقامت داشتم، براى فرار از گرماى قم به اصفهان رفتم تصادف کوچکى مرا با فردى آشنا با نهج البلاغه آشنا کرد، او دست مرا گرفت و اندکى وارد دنیاى نهج البلاغه کرد، آن وقت بود که عمیقا احساس کردم این کتاب را نمى شناختم و بعدها مکرر آرزو کردم که اى کاش کسى پیدا شود و مرا با دنیاى قرآن نیز آشنا سازد .
این آشنایی سبب می شود که مطهری با نگاه ویژه ای به دریای نهج البلاغه وارد شود و کتاب او به یکی از کتاب های خوب و قابل قبول در این عرصه بدل شود. شالوده ی اصلی این کتاب مجموعه مقالاتی است که مطهری در مجله ی "مکتب اسلام" می نوشته که با بعدا با اصلاحات لازم به صورت این کتاب درآمده. البته یکی از نقص های کتاب همین است که یک پیوستگی (Continuity) کامل در آن وجود ندارد و تقریبا می توان گفت که هر بخش برای خودش به صورت جداگانه شخصیت مستقلی دارد. در حقیقت این کتاب یک مجموعه مقالات است، هرچند که امروزه این نوع چاپ کتاب در جهان بسیار مرسوم گشته است. به هر حال این کتاب یکی از بهترین کتاب های موجود حال حاضر ما برای آشنایی با نهج البلاغه است.
مقدمه ی مطهری با دو بیت از جلال الدین مولوی آغاز می شود و من هم متن خودم را با این دو بیت به پایان می برم:
نردبان آسمان است این کلام/ هر که از آن بر رود آید به بام
نى به بام چرخ کان اخضر بود/ بل به بامى کز فلک برتر بود
